Lekomania w Polsce i na świecie stanowi poważny problem. Szybkie tempo życia, chroniczny stres oraz natłok obowiązków są przyczyną wielu zaburzeń i chorób cywilizacyjnych. U dorosłych i młodzieży pojawiają się schorzenia układu sercowo-naczyniowego (tj. nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, otyłość), choroby układu oddechowego i dolegliwości układu pokarmowego (tj. biegunki, zaparcia). Dodatkowo odnotowuje się coraz więcej chorób psychicznych, w postaci nerwicy czy depresji, a także uzależnień od alkoholu, narkotyków i dopalaczy. Ponadto, pojawiają się zaburzenia snu i lękowe. Dolegliwości te nierzadko wiążą się z koniecznością przyjmowania medykamentów, które stosowane niezgodnie z zaleceniami lekarza, mogą wywołać zależność lekową. Lekozależność plasując się w czołówce nałogów, staje się jednym z najgroźniejszych uzależnień, a składa się na to kilka aspektów. Jednym z nich jest fakt, że zażywanie każdego leku wiąże się z typowymi dla danego specyfiku skutkami ubocznymi. Co więcej, zawarte w farmaceutykach substancje psychoaktywne, działają na ośrodkowy układ nerwowy, czego konsekwencją jest wystąpienie fizycznych i psychicznych objawów uzależnienia. Lekomania to niepokojące zjawisko, ponieważ przyjmowanie środków w nieodpowiednich dawkach, często bez medycznych wskazań jest przyczyną niebezpiecznych dla życia skutków w postaci zatrucia organizmu i przedawkowania, które mogą doprowadzić nawet do śmierci lekomana. Czym zatem jest uzależnienie od leków i na czym polega? Które medykamenty uzależniają? Jaki jest wpływ farmaceutyków na organizm człowieka? Jakie są sposoby zapobiegania lekozależności?
LEKOMANIA – DEFINICJA
Lekomania, określana również jako zależność lekowa bądź lekozależność, jest uzależnieniem od środków farmaceutycznych. Nałóg ten, podobnie jak każdy inny, medycznie diagnozowany i kwalifikowany jest jako choroba. Zgodnie z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 problem nadużywania i uzależnienia od leków ma symbol statystyczny F.13.2. Długotrwałe zażywanie medykamentów, które przyjmowane są zazwyczaj w zbyt dużych dawkach i nierzadko bez wskazań lekarza po zakończonym leczeniu, powoduje zmianę zachowania, silne uzależnienie psychiczne i fizyczne, a także wpływa na procesy metaboliczne przeprowadzane przez organizm. Z tego powodu lekoman nie jest w stanie przerwać zażywania środków farmaceutycznych, ponieważ wraz z próbą odstawienia lub znacznego ograniczenia przyjmowania leków, pojawiają się nieprzyjemne objawy zespołu abstynencyjnego.
KOGO DOTYKA PROBLEM ZALEŻNOŚCI LEKOWEJ?
Problem lekomanii może pojawić się w każdej grupie wiekowej. Narażeni na lekozależność są wszyscy, zarówno młodzież, dorośli, jak i osoby starsze. Należy jednak podkreślić, że niektóre grupy są niejako predestynowane do uzależnienia, ponieważ występują u nich określone choroby. Do tego grona zalicza się osoby chore na depresję, cierpiące na migrenę, bezsenność i inne schorzenia, które wymagają długotrwałego leczenia i przyjmowania środków farmakologicznych. Lekozależność często również dotyczy kobiet w okresie menopauzalnym, hipochondryków i osób uzależnionych od innych substancji. Coraz powszechniejszym i niepokojącym zjawiskiem jest lekomania wśród młodzieży. Młodzi ludzie eksperymentują z tanimi, łatwo dostępnymi substancjami, które zastępują narkotyki. Najczęściej sięgają po kodeinę, pseudoefedrynę czy dekstrometorfan i inne tego typu związki, które mają działanie psychoaktywne i pobudzają organizm. Dodatkowo ryzyko uzależnienia lekowego wzrasta u osób starszych i samotnych, które nie mają wsparcia u najbliższych.
TYPY LEKOMANII
Lekozależność można podzielić na depresyjną (lękową), kompensacyjną (neurotyczną) oraz psychiatryczną. Nie jest to jednak jedyny podział. Zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyróżnia się między innymi typ lekomanii morfinowy, amfetaminowy, kokainowy i barbituranowo-alkoholowy. Najbardziej rozpowszechnione typy uzależnienia od leków dotyczą zażywania preparatów przeciwbólowych, uspokajających i nasennych. Co więcej, działanie uzależniające wykazują także środki dopingujące, pobudzające, euforyzujące i hormonalne. Zawierają one szereg psychoaktywnych substancji chemicznych, wywołujących uzależnienie. Lekomania diagnozowana jest zatem u osób, które przyjmują leki z grupy:
- opioidów – są to medykamenty dostępne bez recepty, w tym środki przeciwbólowe na bazie kodeiny (uzyskiwane są z opium lub morfiny, dlatego określane są jako leki narkotyczne) oraz syropy na kaszel,
- barbituranów – stosowane w lekach uspokajających i nasennych,
- benzodiazepin – to substancje chemiczne zawarte w środkach przeciwdepresyjnych (antydepresyjnych), które mają działanie przeciwlękowe.
Ponadto uzależnienie wywołać mogą również nienarkotyczne leki przeciwbólowe, środki takie często mają działanie przeciwgorączkowe. Dodatkowo lekozależność może dotyczyć uzależnienia od środków psychotropowych, sterydowych, antyhistaminowych i antyalergicznych. Ciekawostką jest fakt, że nawet ziołowe farmaceutyki mogą powodować lekozależność, najczęściej są to z pozoru niegroźne krople uspokajające, syropy na kaszel czy tabletki przeczyszczające.
ETAPY UZALEŻNIENIA OD LEKÓW
Uzależnienie od leków, podobnie jak każda inna choroba, ma kilka etapów. Pierwszym z nich jest sięganie po środki farmakologiczne w celu leczenia dolegliwości i schorzeń. Faza ta nie różni się od powszechnie uznanego standardu zażywania medykamentów. Chory jednak odczuwa pozytywne działanie substancji na organizm, dlatego przyjmuje leki wtedy, kiedy tego potrzebuje. Długotrwałe, nierzadko niezgodne z zaleceniami, stosowanie farmaceutyków powoduje wystąpienie najpierw uzależnienia psychicznego, a później również fizycznego. U chorego pojawiają się natrętne myśli i przymus zażywania kolejnych dawek leków, które uniemożliwiają normalne funkcjonowanie i wypełnianie obowiązków. Następuje stopniowe wycofywanie się z życia towarzyskiego i rodzinnego, prowadzące do całkowitej degradacji w sferze uczuć wyższych i dysfunkcji pełnionych ról. Wszelka aktywność i myśli skierowane są na pozyskanie kolejnych dawek środków farmakologicznych.
SKUTKI LEKOMANII
Lekozależność powoduje nie tylko silne uzależnienie psychiczne i fizyczne, ale stanowi także zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. W zależności od zażywanych środków farmaceutycznych negatywne skutki mogą być różne. Lekomania, podobnie jak każde inne uzależnienie, związana jest z silną potrzebą zażywania leków. Pojawiają się natrętne myśli i przymus zdobywania kolejnych dawek medykamentów. Odstawienie bądź zmniejszenie ilości przyjmowanych farmaceutyków powoduje wystąpienie objawów zespołu abstynencyjnego (odstawiennego), które mogą być groźne dla życia i zdrowia uzależnionego. Co więcej, lekomania ma skutki zdrowotne, w zależności od działania przyjmowanych farmaceutyków. Leki mogą być przyczyną powstania wrzodów żołądka, uszkodzenia wątroby lub nerek, a także powodować dysfunkcje ośrodkowego układu nerwowego lub zatrucie organizmu. Permanentne zwiększanie dawek zażywanych medykamentów może prowadzić do przedawkowania (przekroczenia dawki śmiertelnej) leków. Mówiąc o uzależnieniu należy również podkreślić destrukcyjny wpływ nie tylko na zdrowie chorego, ale również jego funkcjonowanie w społeczeństwie. Nałóg jest przyczyną wycofania się z życia, unikania kontaktów z innymi osobami, zaniedbywania obowiązków rodzinnych i zawodowych. Staje się to źródłem problemów w pracy lub szkole i rozpadu rodziny. Dlatego też konsekwencje lekozależności prowadzą do degradacji uzależnionego w każdej sferze życia, również uczuć wyższych. Przyjmowanie zbyt dużych dawek leków może spowodować zaburzenia psychosomatyczne, wahania nastroju, a także pojawienie się problemów z koncentracją i pamięcią.
JAK ZAPOBIEGAĆ LEKOMANII?
Dużą rolę w profilaktyce i leczeniu lekomanii odgrywają lekarze, którzy wypisują pacjentom leki przeciwbólowe, nasenne lub inne środki farmaceutyczne, które mogą wywoływać uzależnienie. W każdym przypadku terapia powinna opierać się na bezpiecznych lekach lub naturalnych metodach radzenia sobie ze stresem czy zaburzeniami snu. Jeśli jednak zachodzi konieczność stosowania silnie działających farmaceutyków, lekarz powinien poinformować pacjenta o właściwościach uzależniających i wskazać mu działania niepożądane przepisywanych środków. Co więcej, leki powinny być przyjmowane zgodnie z zaleceniami dołączonymi do opakowania lub zaleceniami doktora. Nie należy przekraczać lub zwiększać we własnym zakresie przepisanej dobowej dawki oraz przedłużać czasu zażywania leków. Należy dążyć do wzrostu świadomości społecznej w kwestii uzależnienia od środków farmakologicznych, uwzględniając wszystkie grupy wiekowe. Działalność edukacyjno-informacyjna może stać się znaczącym elementem zmiany i zapobiegania nowym przypadkom lekozależności.
Uzależnienie od leków to groźny nałóg, który można zaliczyć do toksykomanii. Powoduje zmiany metaboliczne, fizjologiczne i psychiczne. Należy również podkreślić, że przyjmowanie leków w zbyt dużych dawkach, często bez wskazań medycznych, prowadzi do wyniszczenia organizmu, podobnie jak w przypadku najniebezpieczniejszych narkotyków. Ciekawostką i niepokojącym faktem zarazem jest to, że Polska znajduje się w europejskiej czołówce, jeżeli chodzi o kupowanie i zażywanie leków, które wydawane są bez recepty. Z tego względu konieczne jest podejmowanie kroków, które mają na celu wzrost świadomości społecznej na temat substancji uzależniających znajdujących się w lekach przepisywanych na receptę, jak i ogólnodostępnych. Działanie w tym kierunku powinno obejmować również przeciwdziałanie i profilaktykę uzależnień. Dlatego lekarze, którzy zalecają przyjmowanie określonych leków np. nasennych czy przeciwbólowych, powinni przepisywać możliwie jak najbezpieczniejsze środki. Leki wykazują działanie silnie uzależniające oraz wpływają na prawidłowe działanie organizmu, dlatego detoks i leczenie jest długotrwałe. Pomoc lekomanom jest trudna, lecz możliwa. Dlatego też terapia odwykowa powinna odbywać się w specjalistycznych ośrodkach, w których pacjent pod opieką lekarzy, psychoterapeutów i psychiatrów w bezpieczny sposób będzie mógł odzyskać kontrolę nad własnym życiem.
Bibliografia:
- Łuka M., Wokół nadużywania leków, Wyd. 1. Wydawnictwo Wokół, Warszawa 2011
- Wciórka J., Rybakowski J., Pużyński S., Psychiatria, Tom II. Psychiatria kliniczna, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011
- Jarema M., Uzależnienia i substancje psychoaktywne w praktyce lekarza POZ, Wyd. 1. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018