Uzależnienie to choroba, która może przybrać przeróżne postaci. U każdej zmagającej się z nim osoby przebiega nieco inaczej – wiąże się z innymi objawami i ma bardziej lub mniej złożony charakter. To, jak wygląda, w dużej mierze zależy od tego, od jakiej substancji czy czynności człowiek jest uzależniony oraz w jakiej fazie uzależnienia się znajduje. Mimo tych wszystkich różnic, istnieją pewne cechy wspólne, charakterystyczne dla wszystkich rodzajów uzależnień – przedstawiamy, jakie.
Różne typy uzależnień – te same przyczyny
Jednymi z głównych, choć może nieoczywistych, cech wspólnych wszystkich uzależnień, są powody wpadnięcia w sidła nałogu. Przyczyn jego rozwoju może być naprawdę wiele i mogą wynikać zarówno z pewnych indywidualnych uwarunkowań, jak i z sytuacji, w której dany człowiek się znalazł. Same te okoliczności nie przesądzają jednak zwykle o tym, jaka czynność czy substancja będzie nadużywana, a raczej zwiększają ryzyko wystąpienia uzależnienia jako zjawiska.
Wśród czynników, które mogą przyczynić się do powstania uzależnienia, ogromną rolę odgrywa ogólny stan psychiczny. Wykazano, że zwiększoną skłonność do nałogów posiadają między innymi osoby, które zmagają się z różnymi typami zaburzeń natury psychicznej. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku ludzi, którzy w dzieciństwie lub na późniejszych etapach życia przeżyli traumatyczne wydarzenia. Predyspozycją do rozwoju uzależnienia okazują się być także niektóre cechy osobowości, jak np. impulsywność, obniżona odporność na stres, trudności w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami czy skłonność do ryzykownych zachowań.
Przyczyn rozwoju uzależnień dopatruje się także w czynnikach środowiskowych i kulturowych. Na ryzyko ich wystąpienia niebagatelny wpływ ma między innymi środowisko, w którym dana osoba dorastała. Znacznie bardziej narażeni na wpadnięcie w sidła nałogu są między innymi ludzie wychowujący się w rodzinie, w której przynajmniej jeden z członków jest uzależniony. Wynikać to może zarówno z faktu, że już od najmłodszych lat mają styczność z nieprawidłowymi, patologicznymi wzorcami zachowań, jak i z pewnych predyspozycji genetycznych odziedziczonych po uzależnionym rodzicu. Prawdopodobieństwo jego rozwoju zwiększa również przebywanie w grupie znajomych, której członkowie sami zażywają daną substancję/kompulsywnie wykonują jakąś czynność lub też akceptują takie zachowanie. Coraz częściej za czynnik zwiększający ryzyko uzależnienia wskazuje się także dynamicznie zmieniający się świat i przyspieszające się tempo życia. Natłok obowiązków, przepracowanie czy też brak czasu na odpoczynek może skłaniać osoby do poszukiwania szybkiego sposobu na odstresowanie i relaks. Sposobem tym nierzadko okazuje się być właśnie przedmiot uzależnienia, w którego sidła z czasem wpadają.
Wspólne cechy uzależnienia – objawy i mechanizmy nałogu
Mimo, iż część symptomów uzależnienia jest charakterystyczna dla poszczególnych ich typów, pewne cechy uzależnienia mają charakter uniwersalny i pojawiają się niezależnie od tego, co jest przedmiotem nałogu.
Przykładowo, wszystkie typy uzależnień wiążą się z silnym psychicznym przymusem zażycia substancji/wykonywania jakiejś czynności, przy jednoczesnym wzroście aktywności ukierunkowanej na poszukiwanie środka odurzającego/możliwości zaangażowania się w daną czynność. Osobom uzależnionym trudno jest również kontrolować częstotliwość spożywania używki/uczestnictwa w kompulsywnych zachowaniach. Przedmiot uzależnienia stopniowo staje się centrum uwagi uzależnionego, który na jego rzecz porzuca dotychczasowe zainteresowania czy też zaniedbuje obowiązki domowe lub pracownicze. Skoncentrowane są na nim zarówno myśli, jak i działania, co wiąże się także z osłabieniem kontroli impulsów, obsesją na punkcie substancji/czynności, obniżeniem nastroju w przypadku braku dostępu do przedmiotu uzależnienia, a z czasem – utratą kontroli nad własnym postępowaniem.
Wspomniane symptomy i cechy osoby uzależnionej w dużej mierze wynikają z pewnych psychicznych mechanizmów, charakterystycznych dla każdego typu uzależnienia. Zalicza się do nich:
- Mechanizm nałogowej regulacji emocji – polega on na traktowaniu przedmiotu uzależnienia jako remedium na stres i sposób na regulację własnych emocji. Mechanizm ten sprawia, że w przypadku zaistnienia stresowej lub trudnej emocjonalnie sytuacji, osoba ulgi szuka w używce/czynności. Chwilowo poprawia to jej nastrój, jednak nie rozwiązuje źródła problemu, które z czasem, wskutek uzależnienia, jedynie narastają.
- Mechanizm rozproszonego „ja” – to mechanizm, który w znacznym stopniu przyczynia się do utraty kontroli nad własnym życiem przez osobę uzależnioną. Powoduje on powstanie dwóch, skrajnych obrazów „ja” – pod wpływem używki/czynności wzrasta poczucie wartości i mocy chorego oraz przekonanie, że wszystko się ułoży („Ja” potężne), natomiast po wytrzeźwieniu/zakończeniu wykonywania czynności złudzenia te znikają i są zastępowane przez poczucie bezsilności, wstydu i cierpienie („Ja” upadłe). Aby powstrzymać te nieprzyjemne doznania, znowu sięga po przedmiot uzależnienia, wpadając w błędne koło.
- Mechanizm iluzji i zaprzeczeń – mechanizm ten jest odpowiedzialny za zaburzenie funkcji poznawczych osoby uzależnionej. Wskutek jego działania chory nie jest w stanie dostrzec swojego problemu, wypiera jego istnienie i nie zauważa negatywnych konsekwencji nałogu, próbując za wszelką cenę zracjonalizować swoją sytuację i usprawiedliwić swoje działania.
Skutki i leczenie uzależnień
Skutki uzależnienia częściowo faktycznie zależą od tego, od czego dana osoba jest uzależniona. Pewne konsekwencje są jednak bardziej uniwersalne i mogą dotyczyć każdego, kto wpadł w sidła nałogu, niezależnie od jego rodzaju. Wśród nich wymienić można przede wszystkim problemy w relacjach międzyludzkich. Wskutek uzależnienia zwykle znacznemu pogorszeniu ulegają kontakty z najbliższymi, którzy widząc stan chorego oraz doświadczając jego zachowania, sami nierzadko wpadają w różnego typu trudności psychiczne. Nałóg negatywnie odbija się także na sytuacji materialnej osoby uzależnionej i jej rodziny. Wraz z jego rozwojem osoba taka poświęca coraz więcej pieniędzy na przedmiot swojego uzależnienia, jednocześnie zaniedbując obowiązki pracownicze, co niekiedy prowadzi do bardzo poważnych problemów finansowych. Trudności finansowe lub też utrudniony dostęp do używki/czynności mogą skutkować także wpadnięciem w konflikt z prawem. Ponadto uzależnienie zwykle wiąże się z rozwojem zaburzeń psychicznych – depresji, zaburzeń lękowych czy obniżonym poczuciem własnej wartości, co dodatkowo utrudnia walkę z chorobą.
Zarówno te najczęstsze uzależnienia, jak i te, które diagnozuje się rzadziej, łączy jeszcze jeden czynnik – konieczność leczenia. Trzeba pamiętać, że nałóg to choroba bardzo złożona i skomplikowana – z tego powodu do jej pokonania, oprócz silnego samozaparcia i motywacji, potrzebne jest wsparcie specjalistów. Próba wyjścia z tego zaburzenia na własną rękę może bowiem nie tylko skończyć się niepowodzeniem i zdemotywować chorego do dalszej walki, ale w niektórych przypadkach być także niebezpieczna. Pomoc osobie uzależnionej opiera się przede wszystkim na terapii indywidualnej i grupowej, choć duże znaczenie ma także wsparcie ze strony najbliższych oraz uczestnictwo np. w terapiach zajęciowych. W przypadku uzależnień od substancji nierzadko stosuje się również farmakoterapię.